Wie op de Waddeneilanden woont of werkt, weet hoe vanzelfsprekend zoetwater lijkt. Maar de beschikbaarheid van zoetwater op de Waddeneilanden staat onder steeds grotere druk. De stijgende zeespiegel en extremere weersomstandigheden (drogere zomers en nattere winters) zorgen ervoor dat de Waddeneilanden vaker te maken krijgen met watertekorten én wateroverlast. Om daar op in te spelen hebben we vanuit het Investeringskader Waddengebied, samen met Waddenfonds, Samenwerkingsverband De Waddeneilanden, Regiodeal De  Waddeneilanden en Streekwurk een brede verkenning laten uitvoeren om uit te zoeken of een gezamenlijke aanpak van de zoetwateropgave voor de eilanden zinvol en effectief is. Wat daarin als een paal boven water staat is: niks doen is geen optie.

Kwetsbare watersystemen vragen om gezamenlijke actie
In tegenstelling tot het vaste land zijn de Waddeneilanden voor hun zoetwatervoorraad voor het grootste deel afhankelijk van regenwater dat op het eiland terecht komt. Dat maakt het watersysteem bijzonder maar ook kwetsbaar. Juist omdat er veel functies zijn die dat water willen gebruiken. Denk aan de natuur, landbouw, recreatie, en (voor een groot deel) de drinkwatervoorziening.

De gevolgen van klimaatverandering werden de afgelopen jaren steeds duidelijker. In de winter van 2023/2024 stonden fietspaden onderwater, liepen kelders vol en bleven natuurgebieden dagenlang blank staan. Maar ook de droge zomers van 2018 en 2022 hakten erin. De grondwaterstanden daalden, de drinkwatervraag piekte en natuur en landbouw hadden het zwaar. Vanuit die toenemende urgentie rond extremere weersomstandigheden komt de vraag naar voren: hoe ontwikkelen we een robuust en veerkrachtig zoetwatersysteem op de eilanden, waardoor we ook in 2035, 2050 of 2100 kunnen rekenen op voldoende water in tijden van droogte en goede beheersbaarheid in de natte perioden?

Eén opgave, vijf eilanden
Hoewel elk eiland een eigen karakter en eigen uitdagingen kent, hebben ze allemaal dezelfde kernproblemen: toenemende verzilting, druk op de zoetwaterbel en de behoefte om water slimmer vast te houden of juist af te voeren. Uit de verkenning die gedaan is komt het beeld naar voren dat iedere partij wel een stukje van de puzzel in handen heeft, maar dat niemand het volledige beeld ziet. Dat leidt vervolgens tot vertraging, losse maatregelen en het telkens opnieuw uitvinden van hetzelfde wiel. Om dat te keren wordt in de verkenning voorgesteld om via een gezamenlijke programmatische aanpak te werken om deze versnippering te doorbreken en prioriteiten te bepalen. Deze aanpak heeft als voordeel dat deze:

• Efficiëntie oplevert, doordat kennis en instrumenten gedeeld worden;
• Bijdraagt aan een sterkere lobby richting Rijk en Europa;
• De kans op financiering vanuit Waddenfonds, IKW, Deltaprogramma Zoetwater (DPZ) en EU-fondsen aanzienlijk vergroot;
• Helpt om hiaten in kennis en uitvoering op te vullen;
• Beter aansluit op bredere opgaven zoals klimaataanpassing, natuurherstel en circulaire economie.

Belangrijk fundament: voor ieder eiland een Integraal Waterplan
Een van de belangrijkste adviezen uit de verkenning is om voor ieder eiland een Integraal Waterplan (IWP) op te stellen. Zo’n plan brengt het volledige watersysteem van elk eiland in kaart: hoe het werkt, waar liggen de kwetsbaarheden en welke maatregelen onder verschillende klimaatscenario’s zijn effectief?

Op dit moment beschikt alleen Schiermonnikoog over een volledig IWP met een actueel grond- en oppervlaktewatermodel. Voor de andere eilanden ontbreekt zo’n plan, waardoor het lastiger is om maatregelen onderbouwd af te wegen en om gezamenlijke keuzes te maken.

Door in te zetten op een Integraal Waterplan voor ieder eiland, ontstaat:

• een gedeelde informatiebasis;
• een gelijk speelveld voor besluitvorming;
• helderheid over verantwoordelijkheden en uitvoering;
• een stevig fundament onder het toekomstige programma Zoetwater Waddeneilanden.

Op weg naar een Programma Zoetwater Waddeneilanden
Om deze opgave uit te werken in een gezamenlijke aanpak wordt in de verkenning geadviseerd om de komende periode toe te werken naar één overkoepelend programma waarin alle vijf de eilanden, de provincies, waterschappen en drinkwaterbedrijven samenwerken. Dit programma moet zorgen voor een gedeeld begrippenkader, zicht op wat wel en niet werkt, goede onderlinge afstemming van de maatregelen, een sterkere, gezamenlijke financiële strategie en duurzame borging van kennis en capaciteit.

De eerste stap is om in onderlinge samenwerking te bouwen aan dit programma, vanuit de Regiodeal De Waddeneilanden. Halverwege 2026 moet er vervolgens een voorstel liggen dat bestuurlijk kan worden vastgesteld.

Het momentum is nu
Wat duidelijk naar voren komt uit de verkenning, is dat er niet alleen urgentie is, maar ook wilskracht en brede bereidheid om samen op te trekken. Overheden, bedrijven, natuurorganisaties en kennisinstellingen erkennen dat de wateropgave grensoverschrijdend is. Door de toenemende druk op de systemen neemt het belang van samenwerking alleen maar toe. Met een programmatische aanpak ontstaat de kans om niet alleen problemen op te lossen, maar ook om de Waddeneilanden te positioneren als internationale koplopers in klimaatadaptatie en duurzaam waterbeheer.